Udhëtimi i një jete, udhëtimi i një shpirti
Nga BUJAR QESJA, Mjeshtër i Madh
Skënder Milaqi është njeriu, që më parë jetoi një jetë të gjatë, të vështirë, të palodhur, të mbushur me rrënjë të thella familjare e qytetare dhe vetëm pastaj u ul. Ashtu i qetë dhe i mençur, t’i shndërrojë përvojat, kujtimet dhe mësimet në vargje, në prozë, në jetëshkrim që ka në thelb dhimbje, mirënjohje dhe dëshirë të natyrshme për të lënë shenjë.
Në këtë botë sado të vogël, /Një pikë uji jemi ne, /Por me shpirtin, zemrën tonë, / Një shenjë lëmë, në këtë fole.
Në këto vargje që hapin librin “Udhëtimi i një jete”, Skënderi trajton një të vërtetë njerëzore. Ajo i përngjan gjithë krijimtarisë së tij, të jesh i përulur përballë madhështisë së botës, por me besim se njeriu lë gjurmë qoftë dhe të vogla dhe se çdo gjurmë ka peshën e vet. Po aq i bukur është edhe vazhdimi, ku malli merr trajtën e dhimbjes dhe të ngushëllimit njëkohësisht:
Ajo shenjë që lë një vragë,/ Ajo vragë që pikëllon lot,/ Ai lot të sjell mall. / Eh ky mall, kurrë nuk shkon kot./
Ky është Skënderi, poeti i mallit, prozatori i sinqeritetit, njeriu i dhimbjeve të heshtura dhe i gëzimeve të ndërtuara me përpjekje.
Lagjja Sefer Efendiu prehja e ëndrrave të para
Skënder Milaqi ka lindur më 14 shtator 1954 në Durrës, në lagjen e vjetër “Sefer Efendiu”, një hapësirë qytetare që dikur jetonte mes aromës së detit, zërave të fëmijëve dhe historive të njerëzve të thjeshtë, por fisnikë të karakterit.
E nisi jetën me mungesë të madhe, pasi babai biologjik Hasani, u divorcua duke e lënë familjen me plagën e madhe të stigmës. Skënderi u rrit i vetëm, në krahët e pafund të nënës Dylbere, grua e fortë, e heshtur, si shumë nëna shqiptare që mbanin mbi supe peshën e dy fateve, të vetin dhe të fëmijëve.
Zeneli, burri i dytë i nënës së Skënderit, u bë figura atërore. Në kujtimet e tij, Skënderi e përmend Zenelin me mirënjohje. Ky është kapitull i rëndësishëm i jetës, fëmijëria e vështirë, por e mbushur me dashuri të ndërtuar, jo të trashëguar.
Fëmijëria e Skënder Milaqit në lagjen “Sefer Efendiu” është botë më vete, një rreth magjik që ndan zhurmën e qytetit nga intimiteti i shpirtit. Rrugicat me pluhur veror, me erën e detit që vinte si një dorë e butë, me fëmijët që luanin deri në perëndim, krijuan në të sens të hershëm të përkatësisë. Ishte koha kur zemra e djalit të vogël, njihte ngjyrat e para të botës, bluja e Adriatikut, portokallia e diellit durrsak, e gjelbra e pemëve të rralla, që ngriheshin pranë shtëpive me dyer të ulëta.
Në këtë lagje mësoi, se edhe në mungesë të një babai, jeta mund të jetë e plotë, nëse zemra e nënës është e gjerë sa deti. Dylberja, me duart që punonin ditë e natë, ishte engjëlli i shtëpisë. Në sytë e saj kishte shumë dhimbje dhe shumë dritë, ndaj Skënderi e rriti me vete atë përzierje të butë trishtimi e dashurie, që poetët e vërtetë e bartin në shpirt.
Durrësi i viteve të rinisë, nuk është ai i sotmi. Ka qenë qytet që rritej me ngadalësi, port që merrte frymë midis epokave, me lagje ku fëmijët formësonin ëndrrat e tyre si plastelinë, me një det që i mësonte njerëzit se gjithçka vjen e ikën, por bukuria mbetet. Ishte në këtë qytet, që Skënder Milaqi u njoh me muzën e tij të parë, dritën. Jo dritën e thjeshtë që bie mbi objekte, por atë dritë që rri pezull mbi gjithçka, që i jep formë sendeve, që u jep shpirt hijeve.
Në rrugët ku çdo gur kishte histori dhe çdo portë kishte aromë të vetën, mësonte të shikonte atë që të tjerët nuk e shihnin. Fëmijëria ishte libër i hapur, me ilustrime natyrale, me tinguj erërash, me zhurrmën e valëve që sillnin lajme nga larg. Në këtë atmosferë u farkëtua shpirti i tij i butë dhe i hollë, e nga kjo shije fillestare lindi arti i tij i mëvonshëm.
Ka njerëz që vijnë në jetë si një fjali e thjeshtë dhe ka njerëz që zbresin në botë, si një metaforë e gdhendur në shkëmb. Skënderi i përket të dytës. Lindi me heshtje pune, me ëndrra të buta fëmije dhe me shikim që gjithnjë kërkonte shpresën. Dhe në gjithë këtë udhëtim prej dekadash, mbeti i njëjti djalosh që mbante në xhep yje letre, ndërsa mbi supe dhimbjet e jetës dhe ëndrrat e një qielli të pastër.
Nuk është e thënë, që një njeri të ketë bërë zhurmë që të lerë gjurmë. Mjafton të ketë ditur të prekë zemrat. Të ketë ditur të shkruajë, të ëndërrojë, të buzëqeshë. Të ketë lënë pak dritë në çdo tavolinë ku u ul, në çdo mik që u afrua, në çdo varg që u lind nga duart e tij. Skënderi është pikërisht kjo, dritë e ngadaltë, por e fortë, frymë që rri pezull mbi qytetin e Durrësit dhe i jep atij një sqimë shpirtërore.
Në kujtesën e Skënder Milaqit, fëmijëria ka gjithmonë aromë kalldrëmi të lagur, aromë deti dhe zëri të nënës, që e thërriste butë nga porta e vjetër e shtëpisë. Shpesh thotë se fëmija brenda tij, nuk u rrit kurrë plotësisht, vetëm mësoi të shkruajë më bukur atë që sheh e atë që ndjen. Në librat e Milaqit, fëmijëria nuk është kohë që shkoi, por kopësht që lulëzon sa herë Skënderi merr lapsin në dorë.
Rruga ku u rrit, e ngushtë dhe me shpirtra të bardhë, mbetet si një melodi nostalgjie në veprën e tij. Kujton dyert e hapura të shtëpive, fëmijët që vraponin zbathur, zërat e grave që flisnin nga ballkoni në ballkon, si një kor qytetarësh të mirë dhe burrat që pinin kafenë e pasdites në dyqanet e vogla të lagjes.
Njëherë, Skënderi tregonte me humor se si të gjithë banorët e rrugës e quanin “djali i vogël me zemër të mirë”, sepse edhe kur ngatërronte ndonjë gjë, me atë buzëqeshjen e tij të pafajshme fitonte zemrat e të gjithëve.
Rinia, shkolla dhe formimi i njeriut që kërkon të rritet
Në vitin 1973 diplomohet agronom i mesëm në shkollën bujqësore të Golemit, shkollë me traditë, me disiplinë, me rregull dhe që për shumë të rinj, u bë porta e parë drejt një profesioni serioz.
Nuk ndalet. Në vitin 1977, në Universitetin Bujqësor të Tiranës, kurorëzon me sukses studimet për agronomi të lartë, i specializuar në mbrojtjen e bimëve, degë ku kërkohet durim, vëmendje dhe përpikmëri. Të gjitha cilësi që i përkasin natyrës së tij.
Më pas, në vitet 1984–1985, kryen një kurs pasuniversitar njëvjeçar, duke marrë diplomë të rëndësishme, që i hapi rrugë detyrave më të specializuara. Në bankat e shkollës së mesme, Skënderi filloi të kuptojë se bota është më e madhe se rrugicat e fëmijërisë. Aty i lindi dëshira për të ditur, për të shpjeguar, për të imagjinuar. Ishte koha kur bisedat me shokët, ngacmimet e adoleshencës, emocionet e para, e bënë atë më të guximshëm.
Të gjitha këto, vite më vonë, do të shfaqeshin në veprat e tij si hije të buta nëpër faqet e bardha. Në ato vite, tek shkolla bujqësore e Golemit, e kuptoi se njeriu nuk ka vetëm një rrugë, por shumë. Se poezia mund të lindë edhe në mes të serrave edhe mes fidanëve, edhe mes rrënjëve që kërkojnë dritë.
Udhëtimi drejt Universitetit Bujqësor të Tiranës, ishte një hap drejt botës së madhe. Aty nuk shkoi vetëm për të marrë një profesion edhe pse mbaroi mjeshtërisht si agronom i lartë, por për të matur thellësinë e mendimeve të veta. Ishte koha kur poeti brenda tij filloi të marrë formë.
Zbardhjet e netëve të provimeve, udhëtimet me tren, kafenetë e rinisë, u bënë pjesë e një kujtese të shtrenjtë dhe të pashlyeshme. Dhe ai e kuptoi, njeriu është i ndërtuar nga kujtimet që i jep vetes, jo vetëm nga ato që i jep jeta.
Njeriu i qetë, profesionisti i ndërgjegjshëm
Nga viti 1977 deri në vitin 1986, punon si specialist i mbrojtjes së bimëve në Kooperativën e Tipit të Lartë në Kavajë. Ishe kohë sfiduese, kur specialistët e terrenit mbartnin përgjegjësi të mëdha mbi supet e tyre. Skënderi ishte ndër të rrallët që e shihte punën jo si detyrim, por si mision.
Në Kavajë, Skënderi ishte agronomi i ri që udhëhiqte me dije, me korrektesë dhe me dashuri për tokën. Kuptoi se bima është si njeriu ka plagë, ka sëmundje, ka frikëra, por edhe forcë për të lulëzuar. E pikërisht ky vëzhgim i hollë i natyrës, i theu brenda tij derën e meditimit.
Mbrojtja e bimëve, e mësoi ta lexonte jetën në heshtje.
Në vitet 1986–1991, punoi në Institutin e Mbrojtjes së Bimëve në Shkozet -Durrës institut që do t’i bëhej jo vetëm shtëpi, por edhe shtrat frymëzimi.
Deti e ushqente, buzëqeshja e njerëzve e trimëronte, ndërsa puna e bënte më të përgjegjshëm. Pastaj erdhën vitet e emigrimit në Itali, një periudhë e vështirë por formuese, që i mësoi se vendi nuk është vetëm një tokë, por një gjendje shpirtërore.
Nga viti 2007 deri në vitin 2014 punon në institucionet e qarkut të Durrësit, duke përmbushur me qetësi dhe korrektesë detyrat që i ngarkohen. Pastaj vjen pensioni. Dhe atëherë, befas, hapet porta e madhe e krijimtarisë.
11 vitet e artit dhe fjalës së shkruar
Nuk është e zakonshme, që një autor të nisë krijimtarinë letrare pas moshës 60 vjeç. Por tek Skënderi krijimtaria nuk ishte e rastësishme, por e mbajtur brenda për dekada, e rritur me kujtime, me mall, me përvoja. Që nga momenti kur filloi të shkruajë, pena e tij nuk u ndal më: botoi librat me poezi “Buzëqeshje nga minibota ime”, “Më pëlqen të shkruaj”, romani “Klara”dhe “Udhëtimi i një jete” jetëshkrim, libri i tij më i plotë, më i sinqertë dhe më i rëndësishëm.
Poezia e tij është e qetë, e ëmbël, e sinqertë, pa pretendime, pa teprime. Është poezi që rrjedh natyrshëm, në gjuhë të pastër, si një bisedë intime mes poetit dhe lexuesit. Në prozë, sidomos në romanin “Klara”, Milaqi sjell ndjeshmëri njerëzore, atmosferë qytetare dhe një lloj narracioni të qetë, ku të kujton autorët që flasin më shumë me shpirt sesa me strukturë.
Pjesa më e bukur familja
Një nga faqet më të ndritshme të jetës së tij është bashkimi me Dhuratën, vajzën shijakase me tradita qytetare. Ajo ishte dhe mbeti shoqja e tij, krahu i tij i djathtë, strehë, energji, besim. Shijaku i saj i sjellshëm dhe fisnik, iu bë edhe Skënderit një portë hyrëse në një botë të re mirësie.
Dhurata Perati (Arrëza) nuk është vetëm bashkëshortja. Është drita e qetë e shtëpisë, njeriu që i dha stabilitet, dashuri dhe një familje të plotë. Nga ajo Skënderi mori jo vetëm shoqërinë e përditshme, por edhe harmoninë që i duhej krijimtarisë. E përshkruan herë pas here si “motivi i butë i këngës sime të brendshme”. Dhe vërtet, Dhurata është ajo fjala që i mungonte vargut për t’u bërë melodi. Sollën në jetë tre fëmijë: binjakët Alberti dhe Bledari si dhe vajza Neda
Ata janë shtyllat ku mbështetet dëshmia, se ky djalosh i dikurshëm i rrugës “Sefer Efendiu” mundi të ndërtojë një jetë, që ia kaloi ëndrrës. Nipërit dhe mbesat janë si një orkestër e vogël, që i luan muzikë çdo mëngjes. Sa herë i përmend, fytyra i shkëlqen dhe gjuha i butësohet.
Është i bindur që rruga vazhdon përmes tyre.
Në krijimtari, në kujtimet, në ditarin emocional të librit “Udhëtimi i një jete”, Skënderi e paraqet familjen si kështjellën e tij të vërtetë. Dhurata është njeriu që i dha qetësinë, që nuk e pati fëmijëria e tij. Fëmijët janë gëzimi që i mbushën boshllëqet, ndërsa nipërit e mbesat, drita më e fundit e udhës.
Në “Udhëtimin e një jete” histori që mbetet
Në librin “Udhëtimi i një jete”, autori hap zemrën. Flet për plagët që la koha, për fëmijërinë e varfër, për mungesën e babait, për vështirësitë e rinisë, për punën e lodhshme, për emigracionin, për familjen, për festimet e 70-të vjetorit, për librat, për botën që ia kishte borxh një buzëqeshje dhe që tani më në fund ia dha.
Malli është elementi qendror i jetës së tij. Mall për lagjen. Mall për fëmijërinë. Mall për të atin. Mall për njerëzit e ikur. Mall për gjërat që nuk kthehen. Skënder Milaqi e ka shndërruar mallin në poezi. Dhe kjo është forma më fisnike e shërimit.
Njerëzit shpesh filozofinë e kërkojnë në libra të vështirë, në fjalë të rënda, në përsiatje të ndërlikuara. Skënderi e mbante filozofinë në xhep, në formën e një buzëqeshjeje, të një fjale të butë, të një ndihme të papritur. Dnte të thoshte shumë me pak. Aty qëndron madhështia e tij.
Tek Milaqi e fortë është bindja, se njeriu është më i mirë kur punon, kur lexon, kur shkruan, kur fal dhe kur ecën përpara. Është nga ata që nuk lodhet së besuari tek e mira. Edhe kur jeta i vinte përballë sfida thoshte: “Çdo stuhi e ka një dritare nga ku hyn drita. Duhet vetëm ta gjesh.” Dhe e gjente.
Njeriu që ecën pa zhurmë
Nuk kërkon podiume. Nuk kërkon dekorata. Kërkon njerëz, biseda të mira, libra. Prandaj gëzon respekt në mesin e krijuesve durrsakë dhe shijakas. Është i pranishëm në promovime, në takime, në aktivitete kulturore gjithmonë me buzëqeshjen e tij të qetë dhe fjalën e ëmbël. Shpesh thotë: “Sa herë njeriu dëgjon një poezi të bukur, zemra rinohet për një ditë.”
Skënderi beson se njeriu është si bima. Ka nevojë për dritë të njohurive, ujë të dashurisë dhe tokë të mirë të moralit. Mbetet nga ata individë, që mendojnë se njeriu e ndërton vetë fatin, por edhe fati i jep njeriut mundësinë të shpërthejë. Shpesh shprehet, se poezia është mënyra më e mirë për të mos u shuar. Skënder Milaqi nuk është vetëm një agronom, as vetëm një poet, as vetëm një baba apo gjysh i përkushtuar. Është një dritë e vogël, që e mban ndezur qyteti i Durrësit.
“Durrësi nuk më la të plakesha. Çdo agim ma nis si djalosh.” Kështu shkruan diku.
Jeta e tij është një dëshmi se njeriu edhe i goditur edhe i provuar, mund të rritet, të lulëzojë, të krijojë, të falë. Poezia nuk është thjesht rreshtim fjalësh, është marrëdhënie me universin. Dhe Skënderi e kishte këtë marrëdhënie të shenjtë.
Poezitë e tij përmbajnë aromën e tokës së punuar, jehonën e valëve të Durrësit, heshtjen e një bujtjeje fshati dhe mallin për një botë më të mirë. Janë poezi që nuk bërtasin, por flasin. Dhe kush dëgjon, kupton. Në veprimtari letrare, qëndron gjithnjë në radhë të parë, i heshtur por i pranishëm. I gatshëm të duartrokiste një të ri, të diskutonte një varg, të jepte një vlerësim që vinte pa kopertina dhe pa interes, thjesht nga zemra.
Drita që mbetet edhe pas ndërprerjes së fjalës
Jeta e Skënder H. Milaqit është udhëtim i gjatë, i pasur me durim, me punë, me plagë dhe me dashuri. Ka njohur vështirësitë, por nuk u thye. Ka jetuar në heshtje, por la pas fjalë. Dhe kur shohim krijimtarinë e tij, e kuptojmë se vërtetë la shenjë. Shenjë të butë. Shenjë njerëzore. Shenjë që nuk ikën.
“Ai lot të sjell mall. Eh ky mall, kurrë nuk shkon kot.”
Dhe malli i tij tani mbetet tek lexuesi, si një dorë e ngrohtë, si një kujtim i bukur, si një jetë e treguar me ndershmëri dhe me dashuri. Edhe sot, kur jeta ka marrë ritmin e saj të qetë, Skënderi nuk rresht së ëndërruari. Mendon për libra të rinj, për përmbledhje poezish, për ditë të reja krijimi. Poezia është bërë për të jo vetëm ushqim shpirti, por edhe arsye e bukur për të jetuar.
Çdo njeri lë pas vetes një dritë. Disa lënë një dritë të ftohtë, të largët. Disa të tjerë lënë një dritë të nxehtë, familjare, që nuk shuhet lehtë. Drita e Skënderit është e këtij lloji: e butë, e qëndrueshme, njerëzore. Milaqi është një nga ata njerëz që nuk të rrëzon me madhështi, por të ngre me mirësinë e tij. Nuk të trondit me fjalë të mëdha, por të ngroh me fjalë të vogla e të sakta.
Nuk të mban mend me zë të lartë, por me heshtjen e tij plot kuptim. Dhe ndoshta ky është triumfi i tij i vërtetë, të ketë mbetur njeri. Thjesht njeri. Por i atij lloji të rrallë, që e bën botën më të durueshme. Që e bën poezinë të ketë kuptim. Që e bën Durrësin më të bukur. Që e bën jetën tonë më të pasur.
Dhe kur një ditë, dikush do të hapë një libër të tij, një poezi, një kujtim, një rresht, do të ndjejë shijen e tokës së fëmijërisë, aromën e detit, dritën e shpirtit. Sepse Skënderi Milaqi kështu ka ditur të jetojë, duke mos e shkruar vetëm poezinë, por duke u bërë vetë poezi.
