Nga BUJAR QESJA, Mjeshtër i Madh
Një rrëfim i rrallë, në mes kujtimesh, lotësh dhe dhimbjes, prej njërit nga kualitetet njerëzore më pikante të fabrikës së duhan cigareve “Telat Noga” në Durrës Palush Gjoni. Mund të jetë ndoshta i vetmi mbijetues, nga kolektivi historik i kësaj ndërmarrje të famshme, mburrja e qytetit.
Mes detit dhe tymit
Durrësi, qyteti i detit dhe i portit, ku erërat e Adriatikut fluturojnë mbi rrugica të vjetra dhe ndërtesa që mbajnë kujtime shekullore, ka pasur gjithmonë ritëm të veçantë. Ky ritëm nuk ka qenë vetëm zhurma e anijeve apo kënga e valëve që përplasen në mol, por edhe gjurmët e njerëzve që punuan me duar të thyera nga djersa, por me zemër të madhe.
Në kohën kur qyteti lulëzonte dhe industri të vogla shpinin emrin e Durrësit përtej brigjeve, një fabrikë cigaresh ndezi shikimin e qytetarëve dhe zemrën e punëtorëve. Aty lindi historia që do të ruante fytyrën e qytetit, frymën e tij, nostalgjinë dhe krenarinë kombëtare.
Në lagjet e Durrësit, aty ku era e detit përzihet me kujtimet e kohëve të shkuara, shfaqet çdo ditë figura e njohur e një njeriu që nuk e njeh dorëzimin. Është Palush Gjoni, 92 vjeç, ende i shkathët dhe me biçikletë, duke përshkuar rrugicat e qytetit me energji që të bën të besosh, se mosha është vetëm numër. I vogël në shtat, por i madh në shpirt dhe në kujtesë. Ky burrë është dëshmi e gjallë e një kohe, që u ngrit me mund, me djersë dhe me pasion dhe që u rrënua po aq shpejt sa mbyllja e syve.
Palush Gjoni është dëshmitar i gjallë i historisë së Durrësit. Mban në vetvete djersën, muzikën, lotët dhe gëzimet e një epoke që nuk duhet harruar.
-Kur shoh qytetin, ndjej se gjithçka ka një histori. Këtu jam edhe unë dhe fabrika ime, thotë Gjoni, duke ndalur tek brigjet e qytetit, ku dikur tymi i cigareve përzihej me erën e detit.
Ky rrëfim nis këtu: nga qyteti, nga deti, nga një burrë që nuk harron dhe nuk dorëzohet. Nis nga histori njerëzore dhe industriale, që do të jetojë gjithmonë.
-Përshëndetje! Mos më shiko kështu, po unë jam 92 vjeç dhe ende e ngas biçikletën si djalë i ri!
Kështu më pret Palush Gjoni, aty pranë vendit ku dikur ngrihej fabrika e cigareve “Telat Noga”. Është burrë i shkurtër, me trup të brishtë, por sytë i shkëlqejnë si të adoleshentit. Zëri ka forcën e atyre që kanë punuar tërë jetën dhe nuk e kanë humbur as shpresën, as zemërimin.
Palushi nuk është thjesht emër. Është histori e tërë. Është histori familjare, shoqërore, qytetare. Është njeriu që lidhi fatin e tij, me një nga ndërmarrjet më të njohura të Shqipërisë: fabrikën e duhan-cigareve “Telat Noga” në Durrës. Për dekada të tëra, aty ku duhani merrte formë, ku makinat punonin pa pushim, ku qindra burra e gra siguronin jetesën, Palushi ishte përgjegjës, organizator, mekanik i aftë dhe mbi të gjitha, njeri i mirë e i dashur nga të gjithë.
Portreti i Palush Gjonit, është nga ato rrëfime të gjalla që të përplasin në ndërthurjen mes kohës, kujtesës dhe dhimbjes. Ky burrë 92-vjeçar, i vetmi i mbetur nga një brez i tërë punëtorësh e mjeshtërish të fabrikës së njohur të duhan–cigareve “Telat Noga” në Durrës, e mban ende shpirtin e fortë, me të njëjtën energji që e shoqëroi gjatë gjithë jetës.
I njohur dikur si përgjegjës i repartit të ambalazhimit, nuk u kufizua vetëm te drejtimi, por ishte shembull i njeriu të shkathët, i mekanikut të aftë, i organizatorit që dinte të rregullonte jo vetëm makinat, por edhe marrëdhëniet mes njerëzve.
Ka njerëz që nuk mposhten nga vitet. Edhe pse trupin e kanë të brishtë, shpirtin e mbajnë të pathyeshëm. Nga ata është edhe Palush Gjoni. Në çdo pedal të biçikletës, duket sikur rrotullohen edhe kujtimet e një kohe të gjatë: lufta, fëmijëria e vështirë, ringritja e pasluftës, vitet e punës në fabrikën e cigareve, miqësitë, muzika, dashuritë njerëzore dhe mbi të gjitha, krenaria dhe dhimbja për ndërmarrjen ku kaloi jetën.
Moto e tij vazhdon të jetë: njeriu jeton sa kohë nuk dorëzohet.
Shtatëdhjetë vite punë i kanë veshur trupin me thinja e rrudha, por sytë i kanë mbetur të rinj, të qartë, si guralecë që ndriçojnë në diell. Palush Gjoni është dëshmia e gjallë e një kohe që s’kthehet më.
– O Palush, akoma me biçikletë?! Kështu e ngacmojnë kalimtarët.
– Po, mor djalosh! Po të mos e ngas, më duket sikur më ikën jeta nga duart.
Rrënjët dhe fëmijëria në një Durrës të vogël
Palush Gjoni ka lindur në Durrës më 1933, në familje qytetare të varfër. Babai, Andon Laz Gjoni, lindi në vitin 1901 dhe ndërroi jetë në 1964-trën, ndërsa nëna Sevasti, u shua më 1968 në moshën 60-të vjeçare. Familje e thjeshtë, e ndershme, me rrënjë të thella në qytet. Më të vjetër se kujtimet e Palushit, janë rrëfimet për gjyshin, i cili ndërroi jetë i ri, duke lënë jetimë dy djem të vegjël: Jovanin 7 vjeç dhe Andonin 4 vjeç. Ishte nëna e tyre, Parashqevia, që i rriti me sakrifica, si shumë nëna shqiptare që bartin mbi shpinë barrën e historisë.
Palushi kishte dy motra, Vangjelin dhe Antigonin, që nuk jetojnë më. Kujton lojërat në oborr, ndarjen e bukës dhe kujdesin e përbashkët që kishin njëri për tjetrin. Këto kujtime formuan karakterin e tij të palodhur, energjik dhe gjithmonë të gatshëm për të ndihmuar të tjerët.
Në vitin 1939, kur ishte vetëm gjashtë vjeç, shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore e detyroi familjen të largohej nga qyteti. Bombardimet italiane i larguan nga shtëpia, dhe ata u strehuan në Rrashbull. Babai u punoi roje, ndërsa nëna guzhinjere.
Atëherë Durrësi ishte qytet me lagje të kufizuara: Kala, Varosh, Sefer Efendiu, Stan, Lule e lagjja e re. Pak ndërtesa, pak banorë, por shumë jetë, shumë shpresë. Kishte tashmë një fabrikë cigaresh, e ngritur në vitin 1924. Ekzistonte edhe punishtja e makaronave e familjes Beshiri, porti dhe ofiçinat e vogla të makinave. Qytet që rritej ngadalë, por me ritëm të qëndrueshëm.
Fabrika e duhan-cigareve “Telat Noga” histori e madhe
Në atë qytet të vogël, një emër do të bëhej i madh: fabrika e duhan-cigareve, njohur edhe si “Telat Noga”. Ishte pasuri kombëtare. Ndërmarrje që punësonte mbi 1200 punëtorë. Mbante gjallë traditën prodhuese të qytetit. Në këtë fabrikë Palush Gjoni kaloi jetën e punës.
E nisi si punëtor, por falë zotësisë dhe mirësjelljes, shpejt u bë përgjegjës i repartit të ambalazhimit. Mekanik i aftë, organizator i zoti, njeri që nuk pranonte ryshfet dhe që brenda dy ditësh rregjistroi në punë 170 punëtorë në nevojë.
-Ishte ndërmarrje e fuqishme, tregon Palushi. Eksportonte cigare. Kishte emër në gjithë vendin. Ishte krenaria e Durrësit krahas detit dhe hekurrudhës.
Palush Gjoni kujton me nostalgji çdo ditë pune në fabrikë, ku çdo repart kishte ritmin dhe karakterin e vet. Në repartin e harmanit, Nikolla Martika ishte mjeshtër i heshtur. Në fabrikim, Fatmir Belegu mbetej gjithmonë pranë makinerive. Në bombje (mbushja me dorë e paketave) drejtonte me autoritet Urani Tereziu. Në ofiçinë Dhori Dumi, kishte krijuar bashkpunim me mjeshtrat Jorgji Kazanxhi dhe Zair Zairi. Laboratori, nën kujdesin e Ylfete Laçit, ishte vendi ku çdo problem teknologjik merrte zgjidhje. Në byronë teknike, Pari Tasellari, Fatmir Belegu dhe Josif Kolloshi shpiknin dhe improvizonin pjesët e makinave, shpesh duke zgjidhur probleme që dukeshin të pamundura. Administrata, me Eleni Mandi, Dhimitër Shuteriqi, Bashkim Alite dhe Spiro Muka, kujdesej për çdo problem të punëtorëve.
Inovatori i heshtur
Në rrëfimin e tij, Palushi shfaqet edhe si mjeshtër mekanik:
-Kur erdhën makinat e reja për cigaret me filtër, ato bënin shumë skarcitet. Delnin dy cigare të ngjitura dhe punëtorët i prisnin me gërshërë, por humbej cilësia. Mendova, provova dhe ndërtova makinën që i priste vetë. Shpëtuam prodhimin dhe vazhduam me tre turne, derisa e hoqëm të gjithë stokun.
Fabrika nuk ishte vetëm punë krahu. Ishte edhe laborator i mendjes. Kur makinat e reja filluan të nxirrnin cigare të ngjitura, të tjerët u dorëzuan, por Palushi kërkoi zgjidhje. Nga duart e tij doli një vegël e thjeshtë, por e mrekullueshme, që i ndante automatikisht. Shpëtoi prodhimin dhe shpëtoi nderin e fabrikës.
Më pas, kur erdhi koha e filtrave, ai ishte aty. Kur duhej bërë Marlboro dhe Ëinston për eksport, ai ishte sërish aty. Tri muaj punë në Tiranë për klishetë e stekave. Tri muaj sakrificë dhe doli produkti që u mat me botën. Shqipëria me Marlboron origjinale të saj dhe Palushi qe nga mjeshtrit e fshehtë të këtij suksesi.
Dhimbja e humbjes fundi i fabrikës
E megjithatë, Palush Gjoni qan. Qan si fëmijë kur kalon pranë vendit, ku dikur ngrihej madhështore fabrika e cigareve. Tani aty nuk ka asgjë. Vetëm kujtime dhe rrënoja. “Pse u arrit deri këtu? Si mund të prishet ajo që u ngrit me mund?”, pyet me dhimbje. Lotët i rrjedhin, jo thjesht për një godinë, por për një kohë, për një jetë, për një qytet që humbi nga pasuritë më të vlefshme të saj.
92 vjeçari, e quan akt të papërgjegjshëm shkatërrimin e saj. Ishte jo vetëm fabrikë prodhimi, por edhe histori njerëzore. Ishte shenjë identiteti për Durrësin, krahas detit, plazheve, hekurudhës, makinave. Ishte krenari qytetare. Tani vetëm kujtim.
Aty gjenerata të tëra kanë lënë djersën e ballit dhe kanë ushqyer familjet e tyre. Aty u ndërtua përvojë teknologjike e rrallë. U përpunuan duhanet më cilësore. U prodhuan cigare që shkonin deri në tregjet e jashtme.
Dhe Palushi ulet në heshtje, humbet në kujtime dhe vendos dy duart në kokë. Pyet me zë që s’e dëgjon askush. Si mund të zhduket një pasuri kombëtare, ngritur me thonj, me mund dhe me sakrifica? Këto nuk janë vetëm histori prodhimi, thotë ai, por histori njerëzore, jetë njerëzish, punë, dashuri, përpjekje dhe sakrifica të përbashkëta.
Rrëfimi i Palushit, është shumë më tepër se kujtimi i një njeriu. Është histori e qytetit, është kujtesë e një kombi, është dhimbje e një epoke që u ngrit me shumë mund e që u shkatërrua me shumë shpejtësi. Në sytë e tij, shembja e fabrikës është shembje e një pjese të identitetit të Durrësit. Dhe pyetjet që e mundojnë: pse ndodhi? Kush e lejoi? Pse nuk u ruajt? Retorika të dhimbshme, si plagë të freskëta.
Duke e dëgjuar, kuptojmë se Palushi nuk është thjesht një plak, që qan për të shkuarën. Është kujtesë e gjallë i cili na thotë të mos harrojmë, të mos e përsërisim gabimin, të mos i shkatërrojmë me duart tona pasuritë që na mbajnë gjallë. Është zëri i ndërgjegjes që na kujton, se jeta e njeriut nuk është vetëm për të jetuar ditën e sotme, por për të lënë diçka që mbetet nesër.
Por çdo epope ka edhe tragjeditë e saj. Kur Palushi kalon pranë vendit ku shkruhej “Stamles”, zemra i shtrëngohet. Sheh vetëm rrënoja. Ka shurdhëri. “Pse u bë kjo? Dhe përgjigjja mbetet pezull, si mallkim mbi ndërgjegjen e kohës sonë. Ishte djersa e qytetit, ishte krenari kombëtare. Është zhdukur. Është tjetërsuar. Kjo është papërgjegjësi! Kjo është padrejtësi!
Kur ulem këtu, në vendin ku dikur punoja, më duket sikur dëgjoj ende zhurmën e makinerive. Dhe më shfaqen fytyrat e shokëve, që nuk jetojnë më. Më duket sikur i shoh të gjithë: në punë, në gëzim, në halle. Tani nuk janë më. Dhe fundi i fabrikës ishte tragjedi për Palushin.
Dëgjon dhe i duket se nga muret e rrënuara, vjen një zë i ngrohtë, i ngjashëm me jehonën e dikurshme:
– Mos vajto Palush! Jetoj ende tek ti, tek kujtimet, tek duart që më ndërtuan, tek zemrat që më mbajtën gjallë.
Pas kësaj ndalon biçikletën, mbyll sytë dhe dëgjon zhurmën e mjeteve të prodhimit, këngët e punëtorëve, trokun e jetës që s’kthehet më.
Muzika, shoqëria dhe shpirti i gjallë
Nuk ishte vetëm punëtor dhe mekanik, ky Palush i famshëm i fabrikës së duhan cigareve. Ishte edhe njeri artit. Cigare dhe këngë, djersë dhe melodi. Ishte një botë e plotë. Fabrika e cigareve nuk ishte vetëm tym, duhan e makineri. Aty kishte edhe një shpirt artistik. Çdo festë, çdo aktivitet shoqëror shoqërohej me këngë dhe valle.
Gjoni i binte edhe fizarmonikës. Ishte pjesë e grupit artistik të fabrikës ku bashkë me Petrit Myshketën, Todi Kutinën, Vasil Lumin, Ramazan e Shazije Dollakun, Zija Saraçin e të tjerë, sillnin gëzim në jetën e punëtorëve. Kompozuan këngë, kënduan për Durrësin, për vajzat e qytetit, për jetën që i përkiste të gjithëve. Edhe peshkimin e bënte.
Për Palushin, shoqëria dhe miqësitë ishin pasuria më e madhe. Nuk qendronin mbi rastësinë, por qenë të sinqerta, qëndrueshme, si duhani që digjet ngadalë, duke lënë aromë të gjatë. Palushi nuk harron të përmendë miqtë dhe bashkëpunëtorët:
-Kam miqësi të vjetra, që s’kanë vdekur as sot. Mezan Resuli, Petrit Troplini, familja e Nikolin Xhojës, e Fatmir Belegut, Dhimitër Shuteriqit, me Zija Saraçin, Sotiraq Martikën, Vangjel Dunin, Andonikën e Petraqin, Mark Grashin, Jolanda Martikën, Llambra Hutën, Vladimir Dumin… dhe shumë të tjerë.
Në administratë kishim njerëz të shkëlqyer, duke nisur nga drejtoresha Eleni Mandi. Të gjithë punonin për fabrikën, për qytetin. Me zërin e shpirtit u them vetëm: faleminderit!”
Homazh për një jetë
Palush Gjoni është simbol i punës së jashtëzakonshme dhe i njeriut të veçantë. Një burrë i vogël në shtat, por i madh në shpirt. Qytetar që i dha Durrësit djersën, mendjen dhe muzikën. Dëshmitar i një kohe kur Shqipëria prodhonte, kur Durrësi ishte krenar për industrinë e tij, kur miqësia dhe puna e ndershme ktheheshin në flamur.
Portreti i tij është rrëfim i gjallë. Është histori njerëzore dhe njëkohësisht histori e qytetit. Dhe kur ai qan për fabrikën e cigareve, nuk qan vetëm për një ndërmarrje, qan për të gjithë ne, për brezat që humbën një pasuri, një identitet, një krenari.
Palushi është monument i gjallë. Dhe ky shkrim është homazh për të, për shokët e tij, për punëtorët e fabrikës, për një Durrës që nuk duhet harruar. Njeri që punoi 45 vjet në fabrikë, që ndihmoi qindra punëtorë, shpiku, organizoi, gëzoi me muzikë dhe është ende i gjallë në kujtesën e durrsakëve. Portreti i tij është histori njerëzore, histori qytetare, histori e një Durrësi që nuk duhet harruar.
Historia e tij është dëshmi se qytetet nuk ndërtohen vetëm me gurë e beton, por me djersën, shpirtin dhe pasionin e njerëzve. Dhe sa kohë Palushi jeton, kujtesa e fabrikës nuk shuhet.
Në rrëfimet e tij, Palushi përmend listë të gjatë emrash, duke u bërë homazh të gjithëve: inxhinierë, drejtues, punëtorë, teknikë, artistë. Për secilin ka fjalë të mirë, kujtim, falënderim. Nuk i harron as ata që kanë ndërruar jetë, duke e kthyer kujtimin e tyre në pjesë të gjallë të rrëfimit. Ky respekt për të tjerët, është pjesë e karakterit të tij fisnik, shenjë se Palushi nuk jetoi vetëm për veten, por për shokët, për miqtë, për kolegët, për qytetin.
Kur e dëgjon të flasë, kupton se ky burrë i vogël e i brishtë nga pamja, është në të vërtetë gjigand i shpirtit. Po jeton një shekull. Ka parë pushtime, luftë, varfëri, ngritje dhe rënie. Ka qenë dëshmitar i lindjes dhe i shkatërrimit të një industrie. Dhe megjithatë, ende ecën me biçikletë, ende nuk dorëzohet, ende pyet pse ndodhi ajo që ndodhi.
Palush Gjoni është nga ata njerëz, që nuk mjafton t’i përshkruash thjesht me datëlindjen e gjatë në dokumente. Mbetet libër i gjallë, ku faqet e tij janë të mbushura me sakrifica, punë, dashuri, humbje dhe këmbëngulje.
Palushi dhe deti
Në mbrëmjet e qeta, kur dielli perëndon mbi Adriatik dhe dallgët përplasen lehtë tek moli i vjetër i Durrësit, Palush Gjoni ndalet me biçikletën e tij. Shikon horizontin dhe thotë me vete:
-Deti rri, hekurudha rri, porti rri… pse fabrika jonë nuk rri më?!
Tek shikimi i tij nuk ka vetëm dhimbje. Ka edhe shpresë. Se ashtu si deti që fshin e ndërton brigje të reja edhe kujtesa e qytetit nuk shuhet kurrë. Ajo jeton në rrëfime, në kujtime, në lot, në këngë, në duart që punuan, në fytyrat që qeshën mes tymit e muzikës së fabrikës.
Palush Gjoni është si valë, që nuk pushon së ardhuri. Është vetë qyteti që refuzon të plaket. 92 vjeç, është ende i gjallë, ende i qeshur, ende i fortë si duhani që përpunonte dikur, ende krenar si cigaret “Diamant” që shkonin nëpër botë.
Durrësi i detit, i portit, i hekurudhës, nuk mund të kuptohet pa kujtimin e fabrikës së duhan-cigareve. Dhe pa kujtimin e Palushit, njeriut që e deshi, e ngriti dhe e qau si fëmijë të vetin.
Mosha e madhe nuk e shqetëson. Nget biçikletën çdo ditë, merret me peshkim, u bie veglave muzikore dhe kujdeset për kanarinat.
-Unë nuk di të rri pa punë, thotë me buzëqeshje. Jeta më ka mësuar, që njeriu duhet të ecë. Kur ndalon, atëherë mbaron.
Kujtesa e gjallë e qytetit
Në Durrës, njerëzit mund të harrojnë shumë gjëra. Por jo biçikletën e Palushit, që lëviz mes rrugëve si kambanë e vogël kujtese. Jo sytë e tij që shkëlqejnë kur përmend emrat e miqve. Jo lotët e tij, kur sheh rrënojat e fabrikës.
Palush Gjoni është roman i gjallë. Është kënga e fundit e një fabrike që s’ka më, por që jeton ende në kujtesën e atyre të cilët e duan këtë qytet.
Historia e Palush Gjonit, është më shumë se histori punëtorie. Është dëshmi e gjallë e Durrësit dhe e brezit që punoi, këndoi, qeshi, vuajti dhe shpiku, duke lënë pas trashëgimi që frymëzon në çdo kohë.
